तोमोई पॅटर्न

तोत्तोचान हे  प्रचंड गाजलेलं आणि जगातील बहुतेक भाषेत अनुवादित झालेलं जपानी पुस्तक. तेत्सुको कुरोयानागी या जपानमधील लोकप्रिय दूरदर्शन कलाकार महिलेने ते लिहिलं.  म्हटलं तर ते तिचं बालपणीच अनुभवविश्व आणि ह्या अनुभव विश्वाच्या माध्यमातूनच ती तोमोईची गोष्ट सांगते. तोत्तोचान ही तोमोई स्कुलची विद्यार्थिनी. तोत्तोचान हे नॉन फिक्शन करेक्टर आहे. आणि तिच तोत्तोचान पुढे तेत्सुको कुरोयानांगी या नावाने ओळखल्या जाते. तोत्तोचान ने सांगितलेल्या गोष्टींमुळे तोमोई मला आवडायला लागली. सोसाकु कोबायाशी यांनी  तोमोई ही शाळा १९३७ ला सुरू केली. कोबायाशी हे जपानी शिक्षणतज्ञ होते. शिवाय तोमोई चे मुख्याध्यापक म्हणून देखील त्यांनी काम केलं. मुलांची  वाढ ही स्वाभाविक व्हावी व निसर्गाशी त्यांची एकतानता व्हावी यासाठी ते आग्रही असत. तोमोई ही प्रचंड आगळी वेगळी शाळा होती. कोबायाशी यांचा प्रयोगात्मक - सृजनात्मक शिक्षण पद्धतीवर भर होता. औपचारिक शिक्षणाबरोबरच ते अनौपचारिक शिक्षणावर भर देऊ लागले. मुळात, औपचारिक शिक्षण हे अनौपचारिक पद्धतीने दिल्या जाऊ लागलं.  कोबायाशी यांनी उणेपुरे सात वर्षे ही शाळा चालवली. मात्र; १९४५ च्या युद्धात तोमोई आगीत जळून गेली. इतकं कमी आयुष्य या शाळेला लाभलं. कोबायशी यांनी नव्याने  शाळेची उभारणी करण्यास सुरुवात केली. नंतरच्या काही वर्षातच कोबायाशीच निधन झालं.

कोबायशी यांना लहानपणापासूनच संगीताची आवड होती. शालेय शिक्षण पूर्ण केल्यावर त्यांनी एका प्राथमिक शाळेत नोकरी केली. संगीताची आवड असल्यामुळे त्यांनी तिथेही आपली संगीत साधना चालू ठेवली. नंतर त्यांना जपानमधील सर्वोत्कृष्ट संगीत महाविद्यालयात प्रवेश मिळाला. आता हेच संगीत विद्यालय तोक्यो युनिव्हर्सिटी ऑफ फाइन आर्ट्स अँड म्युझिक या नावाने ओळखल्या जाते. संगीत शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी एका संगीत विद्यालय संगीत शिक्षक म्हणून नोकरी केली. कोबायाशी जिथे संगीत शिक्षकाची नोकरी करायचे, ते हारुजी नाकामुरांनी स्थापन केलेलं संगीत विद्यालय होतं. या संगीत विद्यालयाची शिक्षण पद्धती देखील प्रचंड वेगळी होती.  त्यांच्या शाळेचा अभ्यासक्रम पाठ्यपुस्तक मुक्त असे व या शाळेतील या विद्यार्थी त्यांना जे आवडायचं तेच करायचे. प्राथमिक शिक्षणाचा टप्पा हा मुलांच्या आयुष्यात पायाभरणी करत असतो, त्यामुळे हा टप्पा फार महत्त्वाचा असतो, ह्या हारुजी यांच्या प्राथमिक शिक्षण विषयक विचारामुळे कोबायाशी प्रभावित झालेत व तोमोईसाठी त्यांनी देखील हीच शिक्षण पद्धती वापरली.

तोत्तोचान ने तोमोईच्या ज्या गोष्टी सांगितल्या त्या प्रचंड भन्नाट आहेत.  सोसाकू कोबायाशी  यांनी अतिशय विचार करून तोमोईचे उपक्रम आखलेले होते. त्यांचा प्रत्येक प्रयत्न मुलांचं अनुभवविश्व समृद्ध करत असे. प्रत्येक गोष्टीतून मुलांना नवा काहीतरी मिळे. त्यांच्या मनात उत्सुकता निर्माण करे. 'समुद्रातलं काहीतरी, डोंगरावरच काहीतरी' या गोष्टी तोत्तोचान सांगते की,  कोबायाशी जेव्हा हा वाक्प्रचार वापरायचे, तेव्हा सुरुवातीला त्याचा अर्थ तिला उमगला नव्हता. मात्र नंतर मुख्याध्यापक सगळ्यांचे डबे बघायचे तेव्हा तिच्या लक्षात आलं की आहारात भाताशिवाय इतरही पदार्थ असावेत, यासाठी मुख्याध्यापकांनी हा वाक्प्रचार तयार केला. समुद्रातील काहीतरी म्हणजे मासे, खारवलेली सुकी मासळी आणि डोंगरावरचं म्हणजे भाज्या, मास, अंडी वगैरे.  कोबायाशी मुलांच्या चौरस आहाराला देखील महत्त्व द्यायचे.
'बत्तीस वेळा चावून खावा' हे तोमोई मध्ये जेवतांना म्हणायचं गाणं. ते असं-
बत्तीस वेळा चावून खावा
प्रत्येक घास जेवताना
हसत मुखाने नेहमी खावा
प्रत्येक खाऊ खाताना
भात असो वा मासे
किंवा अंड्याची पोळी खाताना          
बत्तीस वेळा चावून खावा
प्रत्येक घास जेवतांना
तोत्तोचान सांगते, शाळा सोडल्यानंतरही कित्येक वर्षे आम्हाला कित्येक वर्षे  वाटायचं की जेवणाआधी म्हणायचं हे गाणं आहे. मात्र कोबायाशी कायम  सावकाश जेवण्यासाठी सांगत.  एक घास बत्तीस वेळा मुलांनी चावावा, याची आठवण करून देण्यासाठी त्यांनी स्वतः हे गाणं रचलं होतं.
'सगळ्यात खराब कपडे' या कथेत तोत्तोचान सांगते की, कपडे मळण्याच्या किंवा फाटण्याच्या भीतीने मुलांनी मोकळेपणाने न खेळणं हे त्यांना लज्जास्पद वाटायचं. मुलांनी मुलांसारखं असावं आणि त्यांनी विनाकारण काळज्या करू नये, असे त्यांना वाटे. म्हणून ते पालकांना म्हणत, मुलांना शाळेत पाठवतांना सगळ्यात खराब कपडे घालत जा. मुलांचं निरागस बालपण ओरबडून जाऊ नये हा त्यांचा विचार खरच खूप महत्त्वाचा आहे. मात्र आज आपल्याकडे शाळेत गणवेश नाही म्हणून मुलांना शिक्षा दिली जाते.  याचा अर्थ असाही नाही की, गणवेश गणवेश नसावा.  मात्र; नियम- शिस्त यांच्या कचाट्यात मुलांचं बालपण हिरावल्या जाऊ नये इतकंच !

या पुस्तकातील प्रत्येक गोष्ट ही तोमोईच्या मुख्याध्यापकांचा -कोबायाशी यांचा नवा प्रयोग होता. तो फसला नव्हता. कारण, त्यामागे एक समृद्ध विचार होता.
तोत्तोचान  सांगते, 'तू खरोखर चांगली मुलगी आहेस' या एका वाक्याने तिच्या आयुष्याला नवा अर्थ आला. तोमोई स्कुल ला येण्याआधी ती ज्या शाळेत शिकत होती, त्या शाळेतून तिला काढून टाकलं होतं. 'मी जर तोमोईत गेले नसते तर मला शाळेतून काढून टाकलेली वाईट मुलगी म्हणून शिक्का बसला असता'  मात्र; तोमोई च्या मुख्याध्यापकांच्या शब्दांनी तोत्तोचानचं आयुष्य बदललं. कोबायाशी यांनी तोत्तोचानला बळ दिलं, विश्वास दिला.
तोमोईतील अभ्यास, शाळेतलं गाणं, पोहण्याचा तलाव, प्रगती पुस्तक, उन्हाळी सुट्ट्या, अपूर्व साहस, धीटणाचीणाची परीक्षा तोत्तोचान सांगितलेल्या ह्या गोष्टी मला आवडल्या आणि तोमोई च्या मुख्याध्यापकांची शिक्षणाची त्यांची पद्धती देखील आवडली. तोत्तोचान मला पुस्तकात भेटली. मी तोमोई स्कुलचा विद्यार्थी नाही याची मला खंत आहे. तोमोईत शिकायला आणि तोत्तोचानशी मैत्री करायला मला नक्की आवडलं असतं !

प्रत्येक विद्यार्थ्यांनी, पालकांनी, शिक्षकांनी आवर्जून हे पुस्तक वाचावं. सृजनात्मक शिक्षण कसं असतं, याचं उत्तम उदाहरण म्हणजे तोमोई स्कुल चा तोमोई पॅटर्न ! आपल्याकडे कार्यानुभव असा एक तास असतो. दुर्दैव हे की, आपले शिक्षक, विद्यार्थी हे सगळे तो तास  'टीवल्या बावल्या' करायचा तास म्हणून बघतो ! असो.


मॉन्टेसरी ही अशीच एक शिक्षण पद्धती, म्हणजे मुलांच्या नैसर्गिक वाढीला महत्त्व देणारी शिक्षण पद्धती. मात्र या पद्धतीचे भारतीय स्वरूप प्रचंड वेगळं आहे. अभ्यास एके अभ्यास,  परीक्षा, ट्युशन असं काहीतरी आणि या गराड्यात पालक मुलांना झोकून देतात.  मात्र या गोष्टींचं मुलांना दडपण येत असेल असं आपण जराही विचार करत नाही. परवा तोत्तोचान या पुस्तकासंदर्भात प्राथमिक शिक्षिका असलेल्या विदर्भातील एका शिक्षिकेशी बोलत होतो. त्या सांगत होत्या- "खरंच किती चुकीची शिक्षण पद्धती आहे आपली, शिवाय आमच्या शाळेत तर शनिवारी स्त्रोत देखील म्हणून घेण्यात येतात" भारतीय शिक्षण पद्धतीत परीक्षेला फार महत्त्व आहे. परीक्षेचे ओझं मुलांचं बालपण हिरावून घेते. प्राथमिक शिक्षका जसं सांगत होत्या, तसंच शिक्षणाच्या भगवीकरणाचा मोठा प्रयत्न या पाचेक वर्षात झाला आहे. भविष्यात माझ्या चिमुकल्याला मी कुठल्या शाळेत घालावं, हा प्रश्न मला सतावत आहे. आहे का एखादी माणुसकी शाळा, जिथे कुठलेही धार्मिक गोष्टी माझ्या मुलाच्या मनात रुजवल्या जाणार नाहीत किंवा परीक्षा पद्धतीपेक्षा मुलांच्या चौकस बुद्धीला महत्त्व देणारी,  विषयाच्या मुळात जाण्याची (क्युरिओसीटी) उत्सुकता निर्माण करणारी आणि याबरोबरच मुलांच्या नैसर्गिक वाढीला, त्यांच्या आहाराला महत्त्व देणारी अशी एखादी शाळा ? मी आत्ता पासूनच माझ्या चिमुकल्यासाठी तोमोई शोधतोय !

पुस्तकाचे नाव - तोत्तोचान
लेखक - तेत्सुको कुरोयानागी
अनुवाद - चेतना सरदेशमुख गोसावी
प्रकाशन - नॅशनल बुक ट्रस्ट, इंडिया
पाने - १३०
मूल्य - ५५ रुपये

-कबीर उषा लक्ष्मण बोबडे
ई मेल - kabirbobade09@gmail.com